Τι σημαίνει η αναγνώριση υπέρ των ζώων θεμελιωδών δικαιωμάτων; Δικαιωμάτων όπως το δικαίωμα στη ζωή, στη σωματική ακεραιότητα, όπως η απαγόρευση των βασανιστηρίων και της σκληρής μεταχείρισης, το δικαίωμα ανάπτυξής τους σύμφωνα με τις απαιτήσεις της φύσης τους;
Τις μέρες του Αυγούστου, σκύλοι κυρίως αλλά και άλλα κατοικίδια ζώα εγκαταλείπονται από τα άτομα που τα φροντίζουν. Μπορούμε να εξομοιώσουμε μια τέτοια εγκατάλειψη με την εγκατάλειψη του παιδιού από τους γονείς του;
Εχουμε μακρύ δρόμο για να φτάσουμε στην εξομοίωση. Ωστόσο, η πρόοδος τις τελευταίες δεκαετίες υπήρξε ραγδαία.
Ας δούμε την εξέλιξη, για να προσδιορίσουμε πού μπορεί να φτάσει η δυναμική που αναπτύσσεται. Ας δούμε πού μπορεί να τεθεί ένα αξεπέραστο όριο σε αυτή τη δυναμική.
Η προστασία των ζώων
Από τον 17ο αιώνα ήδη στο Ηνωμένο Βασίλειο υφίσταντο ρυθμίσεις που απαγόρευαν τον βασανισμό των αλόγων. Αργότερα, τον 19ο αιώνα, εισήχθησαν και σε άλλες χώρες αντίστοιχες απαγορεύσεις για τα λεγόμενα παραγωγικά ζώα (αγελάδες και πρόβατα). Ρυθμίσεις που γενικεύθηκαν και συστηματοποιήθηκαν πολύ αργότερα στο δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Σήμερα, υφίσταται ένα πλέγμα αναλυτικών διατάξεων που θεσπίζουν θετικές και αρνητικές υποχρεώσεις των δημόσιων αρχών και των ιδιωτών για την προστασία των ζώων. Οχι μόνο των παραγωγικών ή των ζώων συντροφιάς. Αλλά όλων των μελών του ζωικού βασιλείου, χωρίς ουσιαστικά όρια ως προς τη φύση και το είδος του φορέα της ζωής.
Τα δικαιώματα των ζώων
Το ερώτημα που τίθεται είναι αν οι υποχρεώσεις ευζωίας και σεβασμού των ζώων που βαρύνουν τους ανθρώπους – φορείς δημόσιας εξουσίας και ιδιώτες – αντιστοιχίζονται σε δικαιώματα των ίδιων των ζώων, δικαστικώς επιδιώξιμα στο όνομα των ζώων ως φορέων των δικαιωμάτων αυτών.
Η απάντηση στο ερώτημα αν τα ζώα μπορεί να είναι τα ίδια φορείς δικαιωμάτων δεν είναι κάτι απλό.
Από τη μια μεριά, είναι εύλογο να αντέλεγε κανείς ότι τα ζώα δεν έχουν τη διανοητική ικανότητα να αντιληφθούν την ιδέα του δικαιώματος ως εξουσίας να απαιτήσουν από τον άλλον ορισμένη συμπεριφορά απέναντί τους. Άρα δεν μπορούν να ασκήσουν δικαιώματα, για να είναι τα ίδια φορείς δικαιωμάτων.
Αμέσως ωστόσο, από την άλλη μεριά, θα αντέτεινε κάποιος ότι, και στους ανθρώπους, τα βρέφη και οι ασθενείς με άνοια ή άλλη αντίστοιχη κατάσταση εμφανίζουν έλλειψη επαρκούς επαφής με την κοινωνική πραγματικότητα, όπως ακριβώς τα ζώα. Κι όμως, αναγνωρίζονται ως φορείς δικαιωμάτων.
Αυτή η συζήτηση αποκαλύπτει και την ουσία του αδιεξόδου αναφορικά με τα δικαιώματα των ζώων, είτε ως μερικώς έλλογα όντα, όπως οι ουρακοτάγκοι ή οι χιμπατζήδες, είτε ως όντα που αισθάνονται αγωνία και πόνο, όπως τα θηλαστικά.
Γιατί ο άνθρωπος πονάει με τον πόνο τους και δεν αντέχει να τα βλέπει να υποφέρουν. Και γιατί, για λόγους ωφελιμιστικούς, πιστεύουμε ότι όποιος δείχνει αγριότητα στα ζώα θα δείξει και στον άνθρωπο. Τους αναγνωρίζουμε δικαιώματα για να προστατεύσουμε εν τέλει τον άνθρωπο, όχι γιατί τους αναγνωρίζουμε μια αυτοτελή αξία.
Η νομική αυταπάτη
Ωστόσο, και αν ακόμη αναγνωρίζαμε δικαιώματα στα ζώα ως αυτοτελείς αξίες, δεν θα είχαμε μεγάλες πρακτικές συνέπειες. Εκτός ίσως ότι θα είναι πολύ πιο εύκολο σε ιδιωτικές οργανώσεις – τα σωματεία προστασίας των ζώων – να εμφανιστούν σε δικαστήρια διεκδικώντας αυτά εν ονόματι των ζώων τον σεβασμό των δικαιωμάτων τους.
Η ωφέλεια για τα ίδια τα ζώα από την αναγνώριση τέτοιου είδους δικονομικών δικαιωμάτων στα σωματεία προστασίας των ζώων δεν είναι σημαντική. Και τούτο διότι το ουσιαστικό δίκαιο της ευζωίας των ζώων, από όπου προκύπτουν τα δικονομικά τους δικαιώματα, θεσπίζει, ας μην αυταπατώμεθα, τα αυτονόητα.
Δηλαδή, θεσπίζει το δικαίωμα των παραγωγικών ζώων να σφάζονται με μη βαρβαρικό τρόπο, ή να έχουν μερικά εκατοστά παραπάνω στον χώρο εκτροφής τους. Οσον αφορά δε τα άγρια ζώα που ζουν σε ζωολογικούς κήπους, να έχουν κι αυτά μερικά τετραγωνικά μέτρα περισσότερο, να μην αποτελούν αντικείμενο σκληρής μεταχείρισης, να μη θανατώνονται για ασήμαντο λόγο.
Η αναλογία με τον άνθρωπο
Έχει γίνει πολλή συζήτηση για δικαστικές υποθέσεις απελευθέρωσης ζώων:
Από ζωολογικούς κήπους με βάση ένα παραδοσιακό δικαίωμα του ανθρώπου, το habeas corpus, το δικαίωμα στη σωματική ελευθερία.
Ή, με βάση τη 13η Τροποποίηση του αμερικανικού Συντάγματος, που απαγορεύει άνευ ετέρου τη δουλεία, οποιαδήποτε δουλεία, όπως υποστηρίχθηκε, ακόμη και των ζώων.
Ή και με άλλες κατασκευές, ενδιαφέρουσες έως και εντυπωσιακές για την πρωτοτυπία τους, ότι δηλαδή τα ζώα έχουν δικαιώματα εκ του φυσικού δικαίου, που προϋπάρχουν της ανθρώπινης κοινωνίας, και που γι’ αυτό οι άνθρωποι έχουν φυσική υποχρέωση να σέβονται.
Τι σημαίνει η αναγνώριση υπέρ των ζώων θεμελιωδών δικαιωμάτων; Δικαιωμάτων όπως το δικαίωμα στη ζωή, στη σωματική ακεραιότητα, όπως η απαγόρευση των βασανιστηρίων και της σκληρής μεταχείρισης, ο σεβασμός ενός είδους οικογενειακής ζωής, το δικαίωμα ανάπτυξής τους σύμφωνα με τις απαιτήσεις της φύσης τους;
Τίποτε το ιδιαίτερο αν τα συμφέροντα του ανθρώπου θα εξακολουθήσουν να έχουν εξ ορισμού προτεραιότητα. Αν τα συμφέροντα των ζώων – όσα μπορούμε σήμερα να αντιληφθούμε ότι υφίστανται – υποχωρούν πάντοτε, και για ασήμαντους λόγους, έναντι των συμφερόντων του ανθρώπου.
Η πολιτισμική επανάσταση
Η μεγάλη αλλαγή θα σημάνει όταν τα δικαιώματα του ανθρώπου θα αρχίσουν να σταθμίζονται – καλύτερα, να συσταθμίζονται – ως ουσιαστικώς ισότιμα έναντι των δικαιωμάτων των ζώων.
Αλλά, για να φτάσουμε εκεί, μια πολιτισμική επανάσταση είναι αναγκαία.
Η επιστήμη πρέπει να μας διδάξει ποια μέλη του ζωικού βασιλείου αισθάνονται αγωνία και πόνο, ποια έχουν την ευφυΐα που απαιτείται για να βάζουν στόχους και να επιλέγουν τα μέσα επίτευξής τους, ποια έχουν συνείδηση της ύπαρξής τους, με ατομική και κοινωνική μνήμη.
Και η πολιτική πρέπει να μας εμπεδώσει την αντίληψη ότι η καταπίεση, αφού πια, στις δημοκρατικές μας κοινωνίες, αποτινάχθηκε από τις γυναίκες, τους έγχρωμους, τους ομοφυλόφιλους, συντρίβει και τα ζώα, τα πλέον καταπιεσμένα, ευαίσθητα όντα της Δημιουργίας.
Ο κ. Ιωάννης Σαρμάς είναι τέως υπηρεσιακός πρωθυπουργός, επίτιμος πρόεδροςτου Ελεγκτικού Συνεδρίου.
